Teori ne güzel şey. Teoride yaşamak, teoride ölmek, teoride sevmek ve teoride yapılan her şey. Pratikte seçmek zorundasın, bedel ödemek, tercih yapmak, risk almak ve bazen ve hatta çokça kaybetmek. Teoride böyle değil, teoride hep kazanabilir, hep haklı olabilir, hep doğru, hep iyi davranabilirsin. Pratikte yaptığın her şeyin öngörülemeyen sonuçları vardır. Doğru diye başladığın yanlışa, yanlış diye başladığın doğruya dönüşebilir. Teoride etkiler tek yönlüdür, bir topa vurursun, o bir topa vurur, o başka topa, bakınca dümdüz bir çizgiden seyredersin sebepleri.

Ol azaptan kurtulup sultan olan anlar bizi diyor tam şu an kulağımda Şeyh Niyazi. Ol azap dediği belirsizlik azabı sanırım. Bu dünyanın sahibi kim azabından kurtulduğunda o dünyanın sultanı oluyorsun. O belirsizlik bende hala mevcut. Bu dünyanın sahibi kim bilmiyorum. Dün biriyle konuşurken bütün her şeyin sebebi senin düşüncelerin dedi. Üzgünüm ama böyle. Bu yeni çağ saçmalıklarının Türkiye’de yanlış anlaşılacağını tahmin ediyordum zaten. Nedense ülkemizde karma olsun, Buda’nın düşünceler fiilleri, fiiller dünyayı yaratır meyanındaki sözleri olsun karikatür haliyle anlaşılıyor.

Zamanında fikirlerimi kendime sakladığımı söylemişim. Duygularım hakkında böyle bir yazı yazmayı bile düşünmemişim, çünkü onları ifade etme imkanını bile bilmiyormuşum herhalde. Bana duygularından bahsetmiyorsun diye saldırarak duygularımı öğrenebileceğini düşünen biri aklıma geldi, yazıyı okuyunca. Duygular düşüncelere göre daha akışkan, daha ele geçmez ve daha bulutsu. İfade etmediğim de doğru değil. Duygularımı kelimelerden oluşan tank taburlarıyla saldırarak öğreneceğini düşünen insanınki zaten acayip bir yol. En azından konuşmak istemiyorum diyerek duygularımı belli etmiş olmalıyım ama anlamazdan gelip üzerime yürümeye devam etmek daha kolay tabii.

İstikrar içinde duyduğun rahatlık. Bırak, rahatlık seni çürütüyor. Zihnin duvarları kelimeleri yıkmadan, onları tecrübelerin, hayallerin, eşyanın ötesinden göz kırpan ışıksıların elinde çevirip anlamlardan kurtulmadan bir yere gidemezsin. Sadece eskizler peşinde gez. Resimlerini bitirme. Yaralarını kapatma. Bırak, en soğuk ve en sıcak, delik deşik etsin. Bildiğinden kaç ve bilmediğine kavuş. Planladın da ne oldu? Hangi planın şimdiye kadar bildiğin gibi gitti? Hayat bir rüzgar, ciğerlerim yelken, dilimde toz küreleri, zihnimde fırtına. Karanlık kayaları keşfetmek için ışık görmeyen taraflara kırdım dümeni.

Kendini bilmek mümkün müdür? İnsanın kendini tanımasının ancak yeni durumlara girip çıkarak mümkün olduğunu düşünürdüm. İnsan zihni bir hikaye üreteci ve en güzel hikayeleri kendisi için üretiyor. Ben şöyleyim, ben böyleyim. Bunları açık alanda test etmeden bir değeri yok ama test edince değeri var mı? İnsanın ne olmadığının bilgisi, ne olduğunun bilgisinden daha sağlam. Kendini tanımak isteyen için üzerine basacağı temel kim olmadığı. Kendini bilmek büyük ölçüde kim olmadığını bilmek demek.

Via Negativa bilgiye ulaştıran daha sağlam bir yoldur diyor: Ne olduğunu değil, ne olmadığını bilmek. İnsan da ne istediğini değil, ne istemediğini daha net biliyor. Benliğimizi kim olduğumuz değil, kim olmadığımız belirliyor. Çoğunun derdi o negatifleri sağlayacak bir pozitif bulamıyor olmakta genelde ama kötü gidebilecek şeyleri görmezden gelerek yaşayamazsınız. İnsan doğal olarak buna programlıdır, yaşaması hayatın kötü ihtimallerine karşı önlem alarak olur. Birinden bir iyilik görünce, bu iyi bir insan olduğunu göstermez ama bir kötülük gördüğünüzde kötü bir insan olduğuna karar verebilirsiniz.

E~ üç soru sordu. Üçü de cevabını bilmediğim ve hakkıyla ele almak için kitap gereken sorular. Sadece neden bilmediğimin izahını yapacak kadar cevap verebilirim: 1 Yapay Zeka ile Ruh ilişkisini merak ediyorum. Ruh’u en fazla biyolojik bir fenomene indirgeyen bilim dünyası, yapay zeka ile ruhu herhangi bir şekilde bağdaştırıyor mu, nasıl? Dualizm (Ruh/Madde ikiliği) naçizane benim başvurmak zorunda kaldığımda kendimi kötü hissettiğim bir düşünce. Ruh zaten anlaşılmış bir kavram değil, kimsenin tam olarak tanımlayabileceği, üzerinde uzlaşabileceği bir kavram gibi de görünmüyor.

Ekonomik bir teorim olsaydı, buna anti-bürokratizm diyebilirdim. İnsanların doğal olarak hiyerarşiler oluşturmasının getirdiği doğal sonuçlardan biri devlet bürokrasisi, şirket bürokrasisi gibi sömürü düzenleri oluşması. Bürokrasilerde yöneticiler sorumluluk almadan yetki kullanabiliyor, aldıkları kararların risklerinden kişisel olarak etkilenmedikleri için aldıkları kararların sonuçlarına dikkat etmiyorlar. Uyduruk bir vatan sevgisi, millet muhabbeti, kutsal devlet veyahut köklü şirket masalıyla kendilerini ve etraflarını avutuyorlar. Biz de avunmak zorunda kalıyoruz çünkü bürokrasiye karşı bireyin anlamı nedir? Taleb’in asimetrik risk dediği cinsten, kazanırsak ortağız, kaybedersek her koyun kendi bacağından düzenleri mücadele edilmesi gereken asıl düzenler.

Hukuk bürokrasisine yönetenlerin yönetilenlere yönetildiklerini hatırlattıkları bir cihaz olarak bakıyorum. Son üç senedir kendisiyle olan münasebetim, bir adalet mekanizmasından çok, insanlara bakın burada bir devlet var demek için geliştirilmiş bir aygıt olduğu kanaatimi güçlendirdi. Bu cihazdan bir adalet neşet edeceğini düşünmek için de hayli uzağında bulunmak gerek. Tarih gibi hukuk da devletin insanlara bir anlam sunmak için kullandığı bir anlatı. Adaletin mümkün olabildiğini, devletin de bu temel üzerinde durduğunu söylüyorlar. Adalet imkanı zaten hayli tartışılır bir konu, yeryüzünde olayların sınırlarını çizmek, bu olaylar arasında bir bağ kurmak, sebep sonuç göstermek ve bunlardan genellemeler yapıp bazı olaylarda sorumluya ceza vermek hayli yazı götürecek tartışmalar.

Bilimi olan mı para kazanır, parası olan mı bilim yapar? Kişiler için olduğu kadar toplumlar için de geçerli bir soru: Önce hangisi lazım, bir şekilde zenginlik üretip bunu bilime ayırmak mı, yoksa bir şekilde bilim üretip bununla para kazanmak mı? Bizdeki cari cevap, içimizdeki aşağılık kompleksini yansıtır: Batılılar bilimde öne geçtikleri için zengin oldular. O halde biz de çok çalışırsak, bilim üretirsek, onlar kadar zengin olabiliriz. Bunun doğru olabileceği durumlar olabilir ancak Batılının bilimle iştigal edebilmesinin temelinde gelenek var.